ΚΥΡΙΑΚΗ 3 ΙΟΥΝΙΟΥ 2012 ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ

(Τό «ἀπολυτίκιο» τῆς ἡμέρας)

            Σέ προηγούμενες ἀναφορές μας κάναμε λόγο γιά τήν ἀντιφωνική ψαλμωδία στήν Ὀρθόδοξη λατρεία μας. Λέγαμε πώς οἱ δύο χοροί τῶν ἱεροψαλτῶν, πού ἐκπροσωποῦν τό λαό στή λατρευτική σύναξη, ψάλλουν «κατ’  ἀντιφωνίαν». Ἀρχίζει πρῶτος ὁ ἕνας χορός καί ἀκολουθεῖ ὁ δεύτερος ἀνταποκρινόμενος στά ὅσα ὁ προηγούμενος χορός ἔψαλλε. Ὁ τρόπος αὐτός ψαλμωδίας εἶναι περισσότερο ἐμφανής στά τρία ἀντίφωνα, πού ἀκούγονται μετά τή «Μεγάλη Συναπτή» ἤ τά «Εἰρηνικά». Ἤδη σχολιάσαμε τό πρῶτο ἀντίφωνο μέ τό πρῶτο ἐφύμνιο: «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου….» καί τό δεύτερο ἀντίφωνο μέ τό δεύτερο ἐφύμνιο: «Σῶσον ἡμᾶς, Υἱέ Θεοῦ…».

             Στό σημερινό μας κήρυγμα περνοῦμε στό τρίτο ἀντίφωνο. Αὐτό στή σημερινή του μορφή ἔχει ὡς ἐφύμνιο τό «ἀπολυτίκιο» τῆς ἡμέρας. Τήν Κυριακή, πού τελεῖται ἡ ἀκολουθία τῆς Θείας Λειτουργίας, ψάλλεται κάθε φορά ἕνα ἀπό τά «ἀπολυτίκια» τῶν ὀκτώ ἤχων ἐκ περιτροπῆς. Καί αὐτά εἶναι: Τοῦ πρώτου «Τοῦ λίθου σφραγισθέντος….» τοῦ δευτέρου ἤχου «ὅτε κατῆλθες πρός τόν θάνατον…», τοῦ τρίτου «εὐφραινέσθω τά οὐράνια….», τοῦ τετάρτου «Τό φαιδρόν τῆς ἀναστάσεως κήρυγμα….», τοῦ πλαγίου πρώτου «Τόν συνάναρχον Λόγον…..», τοῦ πλαγίου τοῦ δευτέρου «Ἀγγελικαί δυνάμεις…», τοῦ βαρέως  «Κατέλυσας τῷ σταυρῷ Σου τόν θάνατον…., καί τοῦ πλαγίου τετάρτου «Ἐξ ὕψους κατῆλθες  ὁ εὔσπλαχνος…». Καί τά ὀκτώ αὐτά «ἀπολυτίκια» ἀναφέρονται καί ὑμνοῦν τήν ἀνάσταση τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ, πού ἀποτελεῖ τό θεμέλιο καί τήν κορύφωση τῆς Ἐκκλησίας Του. Ἄλλωστε καί ἡ ἡμέρα τῆς Κυριακῆς εἶναι ἀφιερωμένη στό γεγονός τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου.

            Ὅταν ἡ Θεία Λειτουργία τελεῖται σέ ἄλλη ἡμέρα, καί ἔχουμε Δεσποτική ἤ Θεομητορική ἤ ἑορτή ἁγίου, ψάλλεται τό ἀπολυτίκιο τῆς ἑορτῆς. Ἄν ἑορτάζεται ἅγιος, τό ἀπολυτίκιο τοῦ ἁγίου. Ἄν ἑορτάζεται ἡ Παναγία Θεοτόκος, τό ἀπολυτίκιο τῆς Θεομητορικῆς ἑορτῆς. Στίς Δεσποτικές ἑορτές ψάλλεται τό ἀντίστοιχο ἀπολυτίκιο τῆς Δεσποτικῆς ἑορτῆς. Ἐνδεικτικά τήν ἡμέρα τῶν Χριστουγέννων τό ἀπολυτίκιο «Ἡ γέννησίς Σου Χριστέ ὁ Θεός ἡμῶν…».

            Τά «ἀπολυτίκια» εἶναι ἀπό τά σπουδαιότερα καί ἀρχαιότερα εἴδη τροπαρίων, καί ἀπό τούς πιό γνωστούς ὕμνους τῆς Ἐκκλησίας. Τό μεγάλο πλεονέκτημά τους εἶναι πώς μᾶς ἀποδίδουν συνοπτικά τό νόημα καί τό περιεχόμενο τῆς κάθε ἑορτῆς. Ἀλλά καί ἡ μουσική ἐπένδυσή τους εἶναι ἀπό τίς πιό ἁπλές τῆς ἐκκλησιαστικῆς ψαλμωδίας, ὥστε ὅλοι σχεδόν οἱ πιστοί ξέρουν νά τά ψάλλουν. Γιά τά ἀπολυτίκια, πού εἶναι οἱ ὕμνοι τοῦ τρίτου Ἀντιφώνου, πρέπει νά προσθέσουμε καί νά ποῦμε ὅτι λέγονται ἔτσι, ἐπειδή ψάλλονται στό τέλος καί στήν ὥρα τῆς ἀπόλυσης τοῦ ἑσπερινοῦ. Στό τέλος τῆς ἀκολουθίας μετά τή φράση τοῦ ἱερουργοῦ: «Νῦν ἀπολύεις τόν δοῦλον Σου Δέσποτα…» ψάλλεται τό ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας. Μέ τόν ὕμνο αὐτό ἔχουμε τό ἐπιστέγασμα καί τήν ὁλοκλήρωση τοῦ ὅλου        νοήματος τῆς ἑορταστικῆς ἀκολουθίας τῆς ἑπομένης ἡμέρας, δίδοντας ἔτσι τήν περίληψη καί ὑπόθεσή  της μέ τρόπο περιεκτικό. (1)  

            Τελειώνοντας τό σχολιασμό τοῦ τρίτου ἀντιφώνου καί μέ τήν εὐκαιρία, πού ἔγινε πολύς λόγος γιά τήν ἀντιφωνική ψαλμωδία, εἶναι σκόπιμο νά κάνουμε μία γενική παρατήρηση. Ἡ ἀντιφωνία παρατηρεῖται σ’ ὅλη τήν Ὀρθόδοξη λατρευτική ζωή. Δέν τή συναντοῦμε μόνο ἀνάμεσα στούς δύο χορούς, ἀλλά γίνεται μεγάλη χρήση καί ἀνάμεσα στόν ἱερουργό, καί τούς ἱεροψάλτες, πού ὅπως πολλές φορές τό ἔχουμε σημειώσει, ἐκπροσωποῦν τό λαϊκό μέρος τῆς λατρευτικῆς σύναξης. Ὁ ἱερουργός ἐκφωνεῖ τά διάφορα αἰτήματα – δεήσεις καί ὁ λαός διά τοῦ στόματος τῶν ἱεροψαλτῶν ἀπαντᾶ μέ τό «Ἀμήν», τό «Κύριε ἐλέησον», τό «Παράσχου Κύριε», τό «Σοί Κύριε». Ἀκόμη κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας ὁ λαός, διά τῶν ἱεροψαλτῶν, παρεμβαίνει καί κατά ἕνα τρόπο διαλέγεται μέ τόν ἱερουργό. Παράδειγμα: Ὅταν ὁ ἱερουργός προτρέπει τους πιστούς μέ τή φράση: «Ἄνω σχῶμεν τάς καρδίας», ἄς ὑψώσουμε τίς καρδιές μας πρός τά ἄνω, ὁ λαός ἀπαντᾶ: «Ἔχομεν πρός τόν Κύριον», ἔχουμε ὑψωμένες τίς καρδιές μας στον Κύριο. Μέ τόν ἀντιφωνικό αὐτό τρόπο μεταξύ ἱερουργοῦ καί λαοῦ ἐπιτυγχάνεται μία πιό οὐσιαστική συμμετοχή τοῦ λαοῦ στά τελούμενα καί λεγόμενα. Μέ τόν τρόπο αὐτό οἱ πιστοί δέν «παρακολουθοῦν» ἁπλῶς, ἀλλά μετέχουν στήν τέλεση τοῦ μυστηρίου «ἐν ἑνί στόματι καί μία καρδία», μέ ἕνα στόμα καί μία καρδιά μαζί μέ τόν ἱερουργό. Ἐπιβεβαιώνεται μέ τόν τρόπο αὐτό πώς πράγματι ἡ Λειτουργία, εἶναι ἔργον τοῦ λαοῦ καί λαός τοῦ Θεοῦ εἶναι κλῆρος καί λαϊκοί καί ἔχουμε ἔτσι συμμετοχή τῆς ὅλης Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ.

            Κλείνοντας τά ἀντίφωνα καί τήν ἀντιφωνική ψαλμωδία μεταφέρουμε σχόλιο ἀπό τό βιβλίο: «Ἡ Θεία Λειτουργία» τοῦ ἁγειορείτου ἱερομονάχου Γρηγορίου: «Γιά νά τραβήξει τή Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἡ ψυχή πού ψάλλει, δέν εἶναι ἀρκετό ἡ μελωδία νά εἶναι σύμφωνα μέ τούς κανόνες τῆς μουσικῆς, ἀλλά πρέπει νά εἶναι καί ὁμόφωνη μέ τίς ἀγγελικές ὑμνωδίες. Ὁ ἱερός Χρυσόστομος ὑπογραμμίζει ὅτι ὅσον ἀφορᾶ τήν «ἐκκλησιαστική ψαλμωδία» καί γέρος νά εἶναι κανείς καί νέος καί σκληρόφωνος καί ἰδέα νά μήν ἔχει ἀπό μελωδία καί ρυθμό, ἁμαρτία δέν εἶναι. Γιατί αὐτό πού ζητᾶμε ἐδῶ εἶναι ψυχή σέ ἐγρήγορση, νοῦς πού νά μήν κοιμᾶται, καρδιά κατανυγμένη, ὑγιής λογισμός, συνείδηση καθαρισμένη. Ὅπως μέ τό λόγο, ἔτσι καί μέ τήν ψαλμωδία, μποροῦμε ἀκατάπαυστα νά δοξολογοῦμε τόν Κύριο». (2)